CHRONOGRAMMEN - BOODSCHAP IN WOORD EN TIJD

overzicht 

De gewoonte om het stichtingsjaar of tijdstip van verbouwing voor het nageslacht levendig te houden, heeft een veelvoud aan jaartallen opgeleverd in verschillende uitvoeringen.  
Je vindt ze op gevelstenen of op losse jaarstenen en in mindere mate in de vorm van jaarankers. 

Soms zijn ze niet zo gemakkelijk te ontdekken en zitten ze op een kunstige manier verborgen in chronogrammen.  

 

aDVenIt CzarUs MosChoVIe  (1717)	erIt sepULChro DoMInI gLorIa   (1709)

 

Chronogram komt van het Griekse woord chronos dat 'tijd' betekent en gramma staat voor 'schrift' en wordt gewoonlijk tijdvers of jaarschrift genoemd. Het is een tekst, meestal in het Latijn, dat zich daar door het gebruik van cijferletters uitstekend voor leent. De letters M, D, C, L, X, V en I  met een cijferwaarde (respectievelijk 1000, 500, 100, 50, 10, 5 en 1) worden extra groot geschreven - dikwijls ook nog anders gekleurd - en vormen samen opgeteld een Romeins jaartal. De rangschikking van de letters is daarbij niet van belang.  

 

aLs ICk VersCheen beefDe De aerDe	DIt batterIJperCeel kreeg een nIeUW gezICht, op een VorIg eXerCItIeterreIn bIJ MaastrICht

een oud  (1756) en een modern chronogram  (1992) in de Nederlandse taal
 

Het is een prima methode om een tweevoudige boodschap in woord en tijd over te brengen en het is een uitingsvorm die in het verleden erg in trek was bij het maken van een inwijdings-, vierings- en herdenkingstekst. Iedereen die iets betekende schreef ook chronogrammen. Je kunt zelfs spreken van een barok modeverschijnsel. In de Latijnse scholen werd het chronogrammen maken gestimuleerd, zodat er zeker ook in Maastricht mensen zijn geweest die die kunst verstonden.

 

CoLLaUDate trInItateM  (1707)	hoC ponDere CVIqVe sVVM   (1721)

 

In vergelijking met andere plaatsen staan in Maastricht opmerkelijk veel chronogrammen op gevelstenen. Het is niet aannemelijk  dat de doorsnee steenhouwer of opdrachtgever in staat was zo iets ingewikkelds samen te stellen. Dus moeten er 'specialisten' zijn geweest die uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor al die jaarschriften op gevelstenen met verder vaak 'gewone' afbeeldingen als een haverzak of sint martinus. Een modieus extraatje zogezegd.

 

sIt gaUDIUM rUrI / qUIbUs CUra traIeCtI   (1736)

In Maastricht en omgeving vind je nog een veertigtal gevelsteenchronogrammen van voor 1800, waarvan de ontwerpers onbekend zijn. Daarnaast een aantal moderne tijdverzen uit de 20e eeuw die gemaakt zijn door A. Minis, Ruud Mestrom en Bernard Grothues.

Ruud Mestrom is de bedenker van onder andere onderstaand chronogram, dat in 1980 in de voormalige Bonnefantenkerk werd geplaatst toen daar de medische bibliotheek van de nog jonge universiteit in gebruik werd genomen. De bibliotheek is er niet meer, maar de steen gelukkig nog wel.
 

ante haC bonI InfantIes seV pII LIberI nVnC LIbrI MeDICI Laete serVantVr   (1980)
 

En ter gelegenheid van het gereed komen van de 'Maastrichtse gevelstenen-cd, versie 2007' maakte Bernard Grothues het volgende toepasselijke tijdvers:
 

  

Nu kan iedereen wel een versje maken, maar het in elkaar zetten van een chronogram is andere koek. Het is een hele opgave de woorden zodanig te kiezen, dat het resultaat een gave tekst is en tevens dat daaruit ook nog het benodigde jaartal afgelezen kan worden. 

Kenners vinden dat het maken van een chronogram onderworpen is aan een aantal (ongeschreven) regels. Zo heeft de chronogrammist Grothues de term 'excellent chronogram' geïntroduceerd. Daarvan is volgens hem slechts sprake, wanneer in alle woorden in een bepaalde tekst minimaal een cijferletter voorkomt bijvoorbeeld in de door hem geconstrueerde 'reMbranDt Is VersChenen' (1606), het geboortejaar van Rembrandt. Of 'habeMUs papaM' (2005) de verkiezing van Benedictus VI tot paus in 2005.

Er zijn ook 'pure chronogrammen' die geheel uit cijferletters bestaan zoals 'LILICIDIUM' (1709) = het bloedbad van de Lelie, dat betrekking heeft op de verloren slag bij Malplaquet door de Fransen. (de lelie is het symbool voor Frankrijk). 
Het in Maastricht helaas verdwenen chronogram sUCCeDentIUM (van de opvolgers, 1711) is dan wel geen echt puur chronogram, maar door zijn bondigheid ook bijzonder fraai.

Is het maken van een chronogram al een hele kunst, het vertalen en interpreteren van de Latijnse tekst is soms niet minder problematisch.

De moeilijkheid zit in het ontbreken van de juiste achtergrondgegevens: het waarom van plaatsing en wat de maker precies voor ogen stond. En zelfs dan is het vaak nog: zoveel vertalers, zoveel zinnen. Illustratief is de toestand rond het chronogram op een moderne gedenksteen die is aangebracht boven het bruggetje over de Jeker aan de Zwingelput.

De steen - gemaakt door beeldhouwer Charles Vos in opdracht van B en W - werd geplaatst in 1950 en herdenkt de klopjacht op een groep uit Duitsland afkomstige wilde zwijnen die in oktober 1947, waarschijnlijk door de honger gedreven, in Maastricht verzeild was geraakt.  Een gebeurtenis die zo kort na de oorlog nog de nodige gevoelens naar boven riep in de trant van: 'Nu hebben de zwijnen geen succes gehad'. Het is niet bekend of de maker, A. Minis, in zijn tekst deze interpretatie mee heeft laten spelen. 
  

De vrij uitvoerige latijnse spreuk luidt:

hostIbVs abreptIs VICtores nVnC IrrItI aprI  
e grege sVb MVro seX CeCIDere fVga

De vertaling - of liever een wat al te vrije uitleg - was te lezen op een naast het poortje aangebracht bordje: 

'Nadat door d'eeuwen heen hier de vijand was verdreven, 
lieten nu bij dees muur zes evers saam het leven'  

Het was deze tekst die ruim veertig jaar later de gemoederen flink in beroering bracht. Niet die van de gewone Maastrichtenaar, maar wel van een aantal classici, die hun 'strijd' wekenlang in de krant uitvochten onder het kopje 'Schweinerei'. Zij kwamen niet tot overeenstemming, zodat de redactie er met 'discussie gesloten' een eind aan moest maken. 

Men was het over twee dingen eens: de Latijnse tekst was prima, maar de vertaling op het bordje deugde van geen kant. Daarmee was de grens van eensgezindheid wel bereikt, want een eenduidige uitleg zat er niet in. Toch heeft al dat rumoer wel enig succes gehad, want het gewraakte bordje is tenslotte vervangen door een ander met een wat meer aangepaste vertaling: 

'Nadat de vijand verdreven was zijn er van een kudde wilde zwijnen, die zich overwinnaar waande, zes aan de voet van deze muur op de vlucht gedood' (1947)

Blijkbaar was iemand het daar toch niet mee eens want het huidige nieuwere bordje geeft nog een andere versie: 

'De vijanden zijun weggesleept. Victorie. Nu hadden de zwijnen geen succes. 
Van een troep zijn er zes aan de voet van de muur op de vlucht gesneuveld' (1947)

Het eigenaardige is dat het chronogram op de steen het jaartal 1948 geeft, terwijl het bordje het correcte 1947 vermeldt. 
In dit geval is er dus sprake van een 'perfide chronogram'.

Om toch het juiste jaartal als uitkomst te krijgen was op het eerdere bordje in de Latijnse tekst (op het nieuwste bordje daarom wijselijk weggelaten?) de laatste hoofdletter I in het woord IrrItI  geschreven met een kleine letter i als IrrIti. In een van de ingezonden brieven werd zelfs de een of andere onverlaat ten tonele gevoerd, die ontevreden over het mank gaan van het chronogram, de derde I van IrrIti later vergroot zou hebben. Nu bezit het Natuurhistorisch Museum naast een van die neergeschoten zwijnen in opgezette vorm, ook een steen met als afbeelding een andere versie van hetzelfde gebeuren, maar wel met dezelfde tekst, waarin IrrIti achteraan inderdaad met een kleine letter i geschreven is.

 

Maastricht, chronogrammenstad

Chronogrammen op gevelstenen 1600-2000

Gevelstenen met chronogram uit de 20e eeuw

(IrritI met grote letter I)

nadat de vijand 
verdreven was, zijn er 
van een kudde wilde 
zwijnen, die zich 
overwinnaar waande, 
zes aan de voet van deze 
muur op de vlucht gedood. 
(1948)

nadat de vijand 
verdreven was, zijn er 
van een kudde wilde 
zwijnen, die zich 
overwinnaar waande, 
zes aan de voet van deze 
muur op de vlucht gedood. 
(1947)

Andere chronogrammen op standbeelden, klokken, e.d

CreDe sUb hIs
UlTIMa Latet

sInt LaUDes In
saeCULa 

bedenk, van alle uren blijft het
allerlaatste uur verborgen  (1712)

zij lof in eeuwigheid
gebracht. amen  (1712

 (2012)

(